ساکنان مدینه پیش از اسلامساکنان مدینه پیش از اسلام، دو گروه عرب و یهودی بودند. ۱ - قبایل یهودی ساکن در مدینهپیش از اسلام، دو گروه عرب و یهودی در یثرب و به عبارتی در حدّ فاصل حره شرقی، حرّه غربی، قبا و اُحُد زندگی می کردند. قبایل یهودی عبارت بودند از: بنی قَیْنُقاع، بنی نضیر و بنی قُرَیْظه که عمدتا در جنوب و جنوب شرقی، در منطقه عوالی ـ که امروزه به شارع عوالی یا شارع علی بن ابی طالب(علیه السلام) نامور است ـ زندگی می کردند. [۱]
عالیه یا عوالی بخش جنوبی مدینه را شامل می شود که تا قبا ادامه دارد. در تواریخ آمده است که وقتی حضرت به مدینه وارد شد نزل من عُلْو المدینة در عالیه مدینه ساکن شد، که مقصود همان قباست. المعالم الأثیره، ص۲۰۱
در امتداد خط حرّه شرقی، داخل محدوده مدینه، دو گروه از یهود و سه گروه از اوس ساکن بودند؛ از جنوب به شمال، ابتدا بنی نضیر، سپس بنی قریظه؛ بعد از آن بنی ظفر و بنی عبداشهل و بنی زعور از اوسیان به ترتیب تا ابتدای مسیر احد زندگی می کردند. [۲]
الانصاری، آثار المدینة المنوره، ص۲۱۰
پیش از اسلام بخش اصلیِ منطقه حدّفاصل حرّه شرقی تا قبا، در اختیار یهودیان بنی قریظه بوده است. مسجدی که در حال حاضر به خطا به مسجد فضیخ شهرت دارد و در اصل نامش مسجد بنی قریظه است، می تواند گویای محل سکونت آنها در حدفاصل قبا تا حرّه شرقی باشد. جمعیت بنی قریظه و منطقه آنان وسیع بوده؛ به طوری که گاه حرّه واقم یا شرقی را به نام حرّه بنی قریظه می نامیده اند. [۳]
معالم المدینة المنوره، ج۱، ص۴۵۹.
طایفه خزرج که جمعیت شان سه برابر اوس بود، در نواحی مرکزی و پیش از آن، در حوالی حرّه غربی می زیستند. مرکز این منطقه، به تقریب، شارع سلطانه ـ عثمان فعلی ـ تا مسجد قبلتین و منطقه مساجد سبعه می باشد. منطقه یاد شده در سمت جنوب، تا نزدیکی قبای غربی و در اصل منطقه بطحان امتداد می یابد؛ به عبارت دیگر حرّه غربی از شمال به جنوب، از مسجد قبلتَیْن آغاز شده و تا وادی رانوناء در نزدیکی قبا و جایی که مسجد جمعه واقع است، امتداد دارد. منطقه شمال حره غربی، منطقه ای کشاورزی است که باغ های فراوانی در آن بوده و تا دامنه احد می رسد. آب این بخش از وادی عقیق تأمین می شود که شهرت فراوان دارد. برخی از ساکنان ثروتمند مدینه در همین ناحیه قصرهایی ساختند که بنای آن تا قرن ها سرپا بوده و سفرنامه نویسان دوره قاجاری، آنها را مشاهده و وصف کرده اند. حرّه جنوبی، جز بخشی از آن، که به نوعی امتداد حرّه غربی است و نامش حرّه مَعْصَمُ العلیا، شامل حرّه های کوچکی است که هر کدام نامی محلی دارد و نواحی خاصی از منطقه قبا را پوشش می دهد. حد فاصل این حره ها، به ویژه سمت شمال قبا، باغ ها و نخلستان های بسیار زیبایی است که قبا را به صورت منطقه ای حاصلخیز نشان می دهد. ۲ - ساکنان عرب مدینهگفتنی است جمعیت عرب ِ یثرب، بسیار بیش از یهودیان بوده است. با این حال، میان دو قبیله عرب، نزاع های زیادی جریان داشت و این نزاع ها به میان قبایل یهود نیز سرایت کرده بود. ۳ - قبایل اوس و خزرجاوس و خزرج هر دو از قبایل جنوبی جزیرة العرب بودند که حدود یکصد و پنجاه سال قبل از اسلام به یثرب آمده بودند. به همین دلیل، برخلاف قریش که عدنانی هستند، اوس و خزرج را باید قحطانی به حساب آورد. نکته دیگر آن که، یثرب تنها به یکی از واحه های میان دو حرّه شرقی و غربی اطلاق می شده، اما به تدریج این نام، به تمامی این نواحی اختصاص یافته است. ۴ - پانویس
۵ - منبعآثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۷۶-۱۷۸، رسول جعفریان. |